Inkwizycja na ziemiach polskich

Inkwizycja – to słowo przez kilkaset lat wywoływało ogromne kontrowersje, i nic nie wskazuje, aby w najbliższym czasie miało ulec to zmianie. Dostrzega się w niej zarówno dowód na łamanie przez Kościół zasad ujętych w Piśmie Świętym, jak i konieczność obrony przed zalewem herezji. Część widzi w inkwizytorach – duchownych stojących na straży władzy i wpływów biskupów, kardynałów i papieży. Natomiast inni są przekonani o uświęconej roli inkwizytorów, dzięki którym udało się utrzymać względny ład społeczny i religijny w okresie średniowiecza. O ironio; zarówno jedni, jak i drudzy mają rację!

Mimo, iż problem inkwizycji kościelnej na ziemiach polskich budzi dziś spore zainteresowanie badaczy, do tej pory nie doczekał się odrębnego studium. Główną tego przyczyną są ogromne braki w literaturze inkwizycyjnej. Nieliczne protokoły zdają się potwierdzać przypuszczenia większości współczesnych autorów o słabości tej instytucji w średniowiecznej Polsce. Tym samym można odnieść wrażenie, że inkwizycja papieska i biskupia w praktyce nie miały żadnego znaczenia. Na szczęście znacznie lepiej wygląda sytuacja z pośrednimi materiałami źródłowymi, takimi jak: akta diecezjalnych kapituł, kroniki, roczniki, czy listy pisane na dworach duchownych i świeckich dostojników. Wymienione źródła jednoznacznie potwierdzają, iż na obszarze metropolii gnieźnieńskiej przesłuchano, co najmniej kilkaset osób podejrzanych o herezję, z których parędziesiąt trafiło na stos, a kolejne kilkadziesiąt na wiele lat do cel więziennych. W większości jednak przypadków wypuszczano na wolność po uprzednim wymierzeniu pokuty i publicznym wyrzeczeniu się herezji.

O ile większe mogą być prawdziwe dane, chyba nie dowiemy się już nigdy. Niewykluczone, iż polskie protokoły inkwizycyjne właśnie z tego powodu zostały w zniszczone bądź starannie ukryte. Dostęp do sporej części z nich posiadał historiograf dominikański Abraham Bzowski żyjący na przełomie XVI i XVII w. Podejmując w swym dziele zakres organizacji i funkcjonowania inkwizycji, szczegółowo opisał sukcesy kolejnych duchownych w walce z herezją w średniowiecznej Polsce. Dziwnym trafem wszystkie egzemplarze jego traktatu Historia Inquisitionis Haereticae Pravitatis in orthodoxo Regno Poloniae, zaginęły w tajemniczych okolicznościach! Niewykluczone, iż powodem tego były zawarte weń informacje o ogromnej ilości procesów i egzekucji heretyków. O makabrycznych opisach działań inkwizycji w dziele Bzowskiego wiemy z powstałego kilkadziesiąt lat później, lecz znacznie mniej kontrowersyjnego dzieła F. M. Fontany (Monumenta Dominicana breviter in synopsis collecta, Romae 1675) oraz Sadoka Barącza (Rys dziejów Zakonu kaznodziejskiego w Polsce, T. 1, Lwów 1861). Pikanterii dodaje wiadomość o zaginięciu powojennego maszynopisu Zbigniewa Mazura, w którym autor ponoć nader dosadnie przedstawił zwalczanie przez Kościół katolicki ruchów heretyckich na Śląsku w XIV wieku.

Znacznie więcej szczęścia mają prace wybielające działalność inkwizycji na ziemiach polskich. Co ciekawe, ostatnimi czasy pojawiła się nawet tendencja do obrony owej instytucji. Paweł Kras z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego od końca lat 90. XX w. stara się przekonać, że przez wieki wokół inkwizycji narosła czarna legenda, która w efekcie z papieskich inkwizytorów uczyniła brutalnych oprawców, niszczących każdy przejaw niezależnej myśli. Czytając jego publikacje można się dowiedzieć, że na gruncie polskim inkwizytorzy nie byli negatywnymi bohaterami, gdyż ciężar walki z heterodoksją i jej polskimi zwolennikami spoczywał przede wszystkim na barkach biskupów i ich urzędników, papiescy zaś inkwizytorzy pełnili rolę drugorzędną i raczej pomocniczą. Autor sporadycznie wspomina o wyrokach śmierci w stosunku do poszczególnych osób uznanych za zatwardziałych heretyków. Lubelski naukowiec jest przekonany, że ustanowienie inkwizycji na ziemiach polskich było przede wszystkim doraźnym działaniem o charakterze profilaktycznym, a czternastowieczna Polska, wolna od ruchów heretyckich, nie stała się terenem papieskiej inkwizycji. Tym samym śladem od kilku lat podąża kilku pracowników naukowych Uniwersytetu Wrocławskiego. Roman Konik napisał książkę W obronie świętej inkwizycji oraz udziela wywiadów i prelekcji związanych z tą tematyką. Z kolei Jarosław Szymański w opublikowanej rozprawie doktorskiej umniejsza ilość (podawanych w starszej literaturze) wyroków sądów kościelnych, a nawet potrafi dostrzec pozytywne aspekty funkcjonowania inkwizycji: Historiografia tak sponiewierała instytucję, która nie dość, że w pewnym sensie stała na straży spokoju społecznego, to jeszcze stosowała w praktyce nowoczesne procedury prawne, gwarantujące podejrzanym choćby namiastkę humanitarnego traktowania.

Czy faktycznie tak późno na ziemiach polskich pojawili się heretycy, i czy rzeczywiście tak mało znacząca była działalność tutejszych trybunałów inkwizycyjnych? A może zachowane źródła i nowożytne opracowania pozwalają stwierdzić, że było inaczej? Niewykluczone, iż zebrane w poniższym opracowaniu kilkadziesiąt cytatów ze źródeł pozwoli czytelnikowi na wyrobienie własnej opinii. Niestety ramy wydawnicze tego niewielkiego opracowania nie pozwoliły na umieszczenie wszystkich dostępnych mi dokumentów związanych z funkcjonowaniem sądów kościelnych w Królestwie Polskim i na Śląsku. Co nie zmienia faktu, iż jest to pierwsza z Polsce książka zawierająca tak wielką ilość cytowanych źródeł, ściśle związanych z funkcjonowaniem inkwizycji na obszarze archidiecezji gnieźnieńskiej w okresie średniowiecza.