Polowanie na czarownice w Polsce w XVI-XVIII wieku

W literaturze przedmiotu dotyczącej procesów o czary w Europie powszechnie przyjmuje się, że sądzono w nich przede wszystkim kobiety. W Polsce bez wątpienia tak było. Potwierdza to choćby postępowanie sądowe przeprowadzone w 1681 r. w wielkopolskich Grotnikach. Oskarżona i sądzona była, uznana za czarownicę, samotna starsza kobieta, mieszkanka sąsiedniej miejscowości, Barbara z Włoszakowic (Barbara z Włoszakowic – wielkopolska czarownica, czyli o tym, jak przetrwać w brutalnym męskim świecie). Na jej przykładzie możemy się przekonać o tym, jak często w czasach wczesnonowożytnych ze strony mężczyzn była stosowana przemoc fizyczna wobec kobiet i jak próbowały one sobie z tym radzić.
Postać kata pojawia się w każdym z procesów o czary przeprowadzonych w Europie w XVI-XVIII w., przede wszystkim jako osoby wymuszającej torturami zeznania i przyznanie się do winy. Kaci występowali w tychże procesach jako przedstawiciele ówczesnego wymiaru sprawiedliwości. Mimo to zazwyczaj byli traktowani jak osoby, z którymi nie należy utrzymywać osobistych kontaktów. Otoczeni byli powszechną niechęcią, gdyż uważano ich za osoby „niegodne” z tego m.in. powodu, że oprócz torturowania i wykonywania wyroków śmierci do ich obowiązków w czasach wczesnonowożytnych należało wywożenie nieczystości i padliny z miasta. Czasami zdarzało się, że w trakcie procesów o czary kaci występowali w innej roli, niekiedy jako sądzeni, a innym razem jako oskarżyciele. Jeden z takich przypadków wystąpił w Gnieźnie, gdzie tamtejszy mistrz sprawiedliwości Andreas Meler w 1690 r. był oskarżycielem trzech kobiet, rzekomych czarownic (Gnieźnieński kat Andreas Meler, jego córka Regina i czarownice).
Do końca lat osiemdziesiątych XX w. dzieci jako uczestnicy polowania na czarownice i czarowników nie budziły większego zainteresowania wśród historyków zajmujących się badaniem tego zagadnienia we wczesnonowożytnej Europie. Pomijano je w badaniach, skupiając się przede wszystkim na kobietach. Zmieniło się to dopiero od chwili opublikowania w 1989 r. artykułu przez Wolfganga Behringera4, który uznał, że przyglądając się kwestii uczestnictwa dzieci w polowaniu na czarownice, można będzie ukazać ich społeczną pozycję w rodzinach oraz placówkach wychowawczych, a tym samym pogłębić wiedzę o sytuacji dzieci w czasach wczesnonowożytnych, o czym wówczas niezbyt wiele było jeszcze wiadomo. Po opublikowaniu tekstu Behringera w kolejnych latach dosyć szybko wrosła liczba artykułów i książek na temat udziału i roli dzieci w procesach o czary.
W polskiej historiografii problematyka uczestnictwa dzieci, jako ofiar lub oskarżycieli, w procesach o czary w Polsce praktycznie się nie pojawiała. Wydawało się zapewne historykom, że w tak „tolerancyjnym” kraju, jakim miała być Polska w czasach wczesnonowożytnych, nikomu nie przyszłoby do głowy oskarżać, sądzić, a tym bardziej wysyłać na stos dzieci i małoletnich. Polska jednak tak tolerancyjna nie była, a i dzieci w procesach o czary brały udział, choć na obecnym etapie badań nie znamy jeszcze skali tego zjawiska. Jeden z takich procesów przeprowadzony został w wielkopolskiej wsi Zielęcin w latach siedemdziesiątych XVII w. (Dziecięcy wspólnicy diabła. Proces o czary w wielkopolskiej wsi Zielęcin w 1677 roku). Przed sądem, jako czarownice i czarowników, postawiono dwie dziewczynki (czternastoletnią i dziesięcioletnią) oraz dwóch chłopców mających po pięć lat; wszyscy czworo przyznali się do bywania na łysej górze. Członkowie sądu nie mieli oporów, aby dziewczynki skazać na karę śmierci, choć nie wysłali ich na stos, lecz – w drodze łaski – kazali katu ściąć je mieczem.
Zdecydowana większość procesów o czary w Polsce w XVI-XVIII w. toczyła się, jak już wiemy, we wsiach, do których przybywały sądy ławnicze z pobliskich miasteczek posiadających prawo miecza, czyli wydawania wyroków śmierci. Podobnie było w przypadku sądu landwójtowsko-ławniczego z miasteczka Fordon (dzisiaj dzielnica Bydgoszczy). Wiemy, że tylko w latach 1675-1747 przeprowadził on 73 procesy w sprawach o czary, głównie w okolicznych wsiach. Do jednego z nich doszło w połowie lat osiemdziesiątych XVII w. w Dębowcu (Proces o czary we wsi Dębowiec w 1685 roku. Przyczynek do dziejów wsi ziemi chełmińskiej w końcu XVII wieku). Proces ten w zasadzie podobny był do wielu innych. To, co go od nich odróżnia, to m.in. fakt, że oskarżona kobieta nie była sądzona we wsi, w której mieszkała, jak to było zazwyczaj, lecz w miejscu zamieszkania oskarżyciela. Akta tego procesu pozwalają nam poznać nie tylko oskarżoną i oskarżyciela, lecz także innych mieszkańców Dębowca, wsi, o której w czasach wczesnonowożytnych praktycznie nic nie wiadomo.

Fragment wstępu