Smoki w wierzeniach i kulturze

Jak doszło do tego, że istoty będące wytworem fantastycznej wyobraźni stały się fenomenem o globalnym zasięgu i są obecne w mitologiach, legendach i kulturach całego świata? Smoki pojawiają się już w pierwszych spisanych mitach oraz przedstawieniach i choć miały różne znaczenie dla poszczególnych społeczności, ich obecność była wyraźnie zaznaczona. Dziedziną badań, która przygląda się mitom z różnych kultur i próbuje wyłuskać z nich wspólne wątki oraz motywy, jest mitologia porównawcza. W analizach tych nieustannie pojawiają się historie o stworzeniu, axis mundi, bogach i boginiach oraz – dokładnie tak, zgadliście – o smokach. Choć ich oblicze bywa odmienne i wyłaniają się z wielu podań, jako istoty łagodne lub niszczycielskie, to kulturowa historia smoka przenika dzieje i kontynenty świata.
Niezwykle intrygujący wydaje się fakt, że idea smoka – bez względu na formę, w jakiej występował (a jak się przekonamy, było ich mnóstwo!) – to jedna z najstarszych legend ludzkości i pojawia się równocześnie w wielu kulturach, które w epoce, gdy podróżowano nader rzadko, nie miały ze sobą żadnego kontaktu. W przypadku tak wyizolowanych społeczeństw nie można tego wyjaśnić poprzez przekaz – opowieści krążące między kulturami. Smok musiał wówczas stanowić część nieświadomości zbiorowej, koncepcji zaproponowanej przez Carla Junga, którego zdaniem istniała pewna forma nieświadomości wspólna dla wszystkich ludzi i społeczeństw.
Opowieści o smokach pojawiają się jeszcze przed nastaniem zorganizowanych religii, a choć podania o nich zostały później wtłoczone w ramy chrześcijaństwa, a smok zyskał demoniczne oblicze, w wielu wczesnych przedstawieniach i mitach o stworzeniu smok jawi się jako istota zgoła odmienna: ma postać węża oplatającego świat, potwora morskiego powstrzymującego pływy, kolczastego smoka, który umknął przed Wielką Powodzią czy jaszczura, z którego cielska uformowały się ziemia i niebo. Smoki towarzyszyły człowiekowi przy jego pierwszych próbach nadania sensu światu i miały odegrać rolę w powstaniu Wszechświata. Wśród tych wczesnych przedstawień często pojawiają się jako istoty zamieszkujące wody – węże wodne i żmije z jezior – i znacznie odbiegają od typowego obrazu smoka. Ale właśnie z tej postaci wyewoluowały znane nam dzisiaj skrzydlate, ziejące ogniem i strzegące skarbów smoki.
Nie występują one jednak wyłącznie w mitach. Wiara w smoki była powszechna wśród ludzi, a źródła pisane zaświadczały o ich istnieniu. Pliniusz Starszy, rzymski przyrodnik i filozof, omawia smoki w swoim dziele Naturalis historia (Historia naturalna), którego drukowana wersja ukazała się po raz pierwszy w 1469 roku. Istoty określane jako smoki występują w tym samym rozdziale co krokodyle, węże oraz inne gady, które łączy środowisko wodne. Oczywiście Pliniusz mógł mieć na myśli największe istniejące węże, niemniej jednak pozostawione przez niego opisy są intrygujące.

Fragment rozdziału 1: Pierwsze przedstawienia smoków na świecie