Z ludem wielkopolskim przeciw zaborcom
Wspomnienia

Niemcy w Poznaniu skłonni jeszcze 29 grudnia rano do pertraktacji o poddanie się, wieczorem tegoż dnia stają się butni na nowo. W ich koszarach wre ruch. Równocześnie wieczorem wpływają do Naczelnej Rady Ludowej alarmujące wieści o wyprawie Prusaka z Głogowy i Leszna na Poznań a z Bydgoszczy na Gniezno.

Następnego dnia tj.30 grudnia zaczęto w Poznaniu na gwałt umacniać wewnętrzny pas fortyfikacji niemieckich z 1914 r., licząc się z rychłym nadejściem Niemców od północy i wschodu jako logicznym następstwem powziętej dnia poprzedniego decyzji NRL, że Gniezno ma poddać się Niemcom.

W dalszym biegu rzeczy musiałyby oddziały walczące pod Zbąszyniem, Wolsztynem i Lesznem cofnąć się, dążąc na beznadziejną pomoc Poznaniowi. Przy coraz to silniejszym napieraniu koncentrycznym Niemców musiałyby one ustąpić pola w kierunku Królestwa. W najlepszym wypadku mogłyby rozpaczliwie walcząc utrzymać się na małych skrawkach Wielkopolski, gdzieś pod Ostrowem, Pleszewem czy Jarocinem.

Gdyby Gniezno poddało się, to w trzy dni później mogłyby pierwsze oddziały niemieckie stanąć pod bramami Poznania a w krótki czas po tym musiałaby nastąpić kapitulacja stolicy Wielkopolski. Jak bowiem bronić miasta, twierdzy bez armat, chociażby z najdzielniejszą, lecz nieuzbrojoną załogą bez dowódców, przeciw armii nowocześnie wyekwipowanej, która przez szereg lat stawiała czoło całemu światu?!

Poznań ani władze skoncentrowane w jego murach nie wyłoniły z siebie człowieka, który by rzucił hasło powstania na wszystkie dzielnice zaboru pruskiego. Przeciwnie, wołano małodusznie na wszystkie strony: „Trzeba żyć w zgodzie z Niemcami, nie rozdrażniać ich!” Brzmiało to prawie jak wyparcie się czynu ludu polskiego w dniu 27 grudnia 1918 r.

Raz wreszcie należy powiedzieć otwarcie i jasno tę niemiłą prawdę, że nie ten „wielki Poznań” i jego władze dokonały czynu powstania wielkopolskiego, lecz lud — sam lud z Poznania i Wielkopolski wbrew tym, których powinien był słuchać.

Jedynie wielkie jednostki umieją w harmonii z myślą i interesem narodu wydobyć jego utajone siły i podnieść jego poziom do długotrwałego znaczenia historycznego, a takiej osobowości nie wydał Poznań. Dlatego też Powstanie w b. zaborze pruskim nie spełniło swego właściwego zadania i ograniczyło się jedynie do powstania na terenie Wielkopolski.

Lud nie zorganizowany, nie skonspirowany a prosty w swoim instynkcie narodowym, bez przewidzianych z góry dowódców i wbrew woli swych menerów zdobył się ku ogromnemu zdumieniu współbraci z innych zaborów na wprost olbrzymi wysiłek zrzucenia jarzma stuletniego ciemiężcy. Ta prawie desperacka wola zadokumentowania krwią swego istnienia, swego polskiego bytu — to największy sukces Powstania.— „Jesteśmy! żyjemy!” — głosiły światu karabiny Polaków spod zaboru pruskiego — „Żądamy uwzględnienia naszych słusznych praw do samodzielnego bytowania!”.

Mieszkańcy Gniezna wystąpili jako pierwsi otwarcie przeciw rozkazom Naczelnej Rady Ludowej; wypowiedzieli jej jawne nieposłuszeństwo w sprawie ustosunkowania się do wojskowych władz niemieckich.

Losy wielkopolski rozstrzygnęło w dniu 30 grudnia 1918 roku — Gniezno… Oto klucz do historii Powstania Wielkopolskiego.

We wspomnieniach moich zmuszony jestem nieco silniej wysuwać swoją osobę. Nie czynię tego z chęci samochwalstwa. Opisuję to, co przeżyłem. Byłem jednostką, która w tych przełomowych chwilach pracowała tak jak inne, tyle, na ile starczyło jej sił i miłości Ojczyzny. Często przypisywano to, co wyszło z mej inicjatywy a co wykonali inni, osobom trzecim, którym przypadła cała zasługa i awans w nagrodę. Tak często się zdarza i temu się nie dziwię.

Teraz, po tylu latach milczenia i nieubiegania się o zaszczyty i synekury, nikt nie może mi zarzucić, że zabieram głos w celach osobistych.