O jaką wojnę walczyliśmy? Teksty z lat 1984-2013

Tam, gdzie germanizowano nie ludzi, lecz ziemię, powszechnym doświadczeniem były deportacje do Generalnego Gubernatorstwa i przymusowe przesiedlenia wewnętrzne (przede wszystkim w tzw. Kraju Warty). Nie ulega wątpliwości, że dla Polaków wypędzonych z Gdyni, Łodzi czy Poznania fakt przymusowego opuszczenia domu, obóz zbiorczy, transport, pierwsze tygodnie w Generalnym Gubernatorstwie były przeżyciem traumatycznym. Ale mimo wszystko ich wojenna egzystencja była w Warszawie, Radomiu czy Lublinie bardziej ludzka niż rodzin, czy znajomych, pozostałych na terenach przyłączonych do Rzeszy. Chociaż trudno używać określenia „normalność”, to wysiedleni z Wielkopolski czy Pomorza mogli w GG bez obaw mówić po polsku, chodzić do polskich kościołów, czytać polskie gazety, uczestniczyć w życiu gospodarczym; ich dzieci chodziły oficjalnie do szkoły powszechnej, a na tajnych kursach mogły robić maturę czy studiować. Wysiedleńcy stosunkowo szybko przystosowali się do nowych warunków (…).

Mimo że Generalne Gubernatorstwo było obszarem brutalnego terroru, grabieży, wyzysku, to jednocześnie – zwłaszcza w porównaniu z ziemiami przyłączonymi do Rzeszy i z okupacją radziecką – stanowiło swoisty skansen. Chłopi w olbrzymiej większości utrzymali swoje gospodarstwa, ziemianie – majątki, duchowieństwo – kościoły, urzędnicy – posady, drobnomieszczanie – warsztaty, sklepy i restauracje. Wykluczenie obejmowało Żydów (ze wszystkich sfer życia społecznego, ekonomicznego, kulturalnego), burżuazję i intelektualistów. Okupanci byli tutaj jednak gorzej przygotowani do rozprawy z elitami niż na ziemiach zachodnich. Z powodów pragmatycznych (…) oszczędzono większość nauczycieli, urzędników, duchowieństwo, działaczy gospodarczych. Nie oznacza to bynajmniej, że inteligenci byli tutaj bezpieczni – do końca 1939 r. zamordowano w GG około pięć tysięcy osób. (…)

Generalne Gubernatorstwo było rodzajem kolonii, w której niemieccy okupanci zastosowali brytyjskie doświadczenia, pozostawiając na niższych stanowiskach miejscowych. Została więc utrzymana polska policja, część sądownictwa, szkolnictwo podstawowe i zawodowe, spółdzielczość, instytucje charytatywne. Polacy dominowali również w administracji niższego szczebla Generalnego Gubernatorstwa, stanowiąc na początku 1944 r. co najmniej połowę burmistrzów i wójtów. Większość pracowników umysłowych albo utrzymała dawne miejsca pracy, albo znalazła zatrudnienie w samorządzie lub rozbudowywanej przez okupantów biurokracji. W rezultacie w 1944 r. było w GG o połowę więcej urzędników średniego i niskiego szczebla niż w 1938 r. na tym obszarze. Z jednej strony bezsprzecznie była to (najczęściej dobrowolna!) praca dla okupanta, z drugiej zaś bez polskich urzędników, sędziów, policjantów (z których znaczna część była w konspiracji) okupacja byłaby zapewne jeszcze trudniejsza, a doświadczenia społeczeństwa bardziej tragiczne. Jednocześnie to właśnie na obszarze Generalnego Gubernatorstwa koncentrowała się działalność podziemia (politycznego i zbrojnego), opór kulturalny i ekonomiczny. Nic też dziwnego, że ok. 98 proc. wszelkich akcji sił policyjnych i wojskowych, skierowanych przeciwko społeczeństwu polskiemu, odnotowano w GG.