Chwila na miłość

Bóg stworzył ziemię okrągłą,
byśmy zbyt daleko nie widzieli drogi.
Karen Blixen

List

 

− Coś przyszło do ciebie − powiedziała mama, kiedy przyje­chałam z Warszawy do Krakowa na weekend. − Leży na pianinie.

Pierwszy list, który do mnie dotarł, był w niebieskiej sfatygo­wanej kopercie. Takich kopert już nawet w Polsce wtedy nie było. Ta wyglądała na wyciągniętą z dna szuflady, w której musiała przeleżeć dobrych parę lat. List przyszedł otwarty, bo klej był pewnie tak stary, że próba za­lepienia się nie udała.

Kto i skąd miał taką archaiczną kopertę?

Widniało na niej kilka pieczątek, m.in. Chorwacki Czerwony Krzyż − Split, Organizacja Humanitarna Adra. Nadawcy nie było, ale jedno moje spojrzenie na charakter pisma, jakim zanotowano imię, nazwi­sko i adres, wystarczyło, żebym wiedziała…

 

Najdroższa moja!
Jeszcze żyję i wierz mi, że Ty jesteś tą, która pomaga mi to wszy­stko przetrwać.
Ciężkie czasy nastały tu u nas w Bośni. Ciężko jest żyć, a właściwie przeżyć. Człowiekowi, aby przetrzymał to wszystko, potrzebny jest ktoś, o kim może myśleć, o kim może marzyć, ktoś, dla kogo się będzie pilnował, dla kogo będzie uważał na siebie, uciekał przed granatami, kulami snajperów, których jest pełne po­wietrze nad Sarajewem. Tym kimś jesteś dla mnie Ty, Asiu. […]
Pamiętasz, jak zrobiliśmy sobie zdjęcie naszych splecionych rąk w dużym zbliżeniu? Nikt potem nie wiedział, co jest na fotografii, tylko my… Nie mam naszych zdjęć, wszystko zostało w moim mieszkaniu, z którego musiałem uciekać − w dzielnicy Pofalići od początku było niebezpiecznie. Teraz jestem u brata i szwagierki na ulicy Bjelave. […]
Prawie każdy gdzieś się zgłasza do obrony − do armii, która się organizuje, do obrony terytorialnej… Od końca czerwca jest powszechna mobilizacja. Kobiety z dziećmi próbują wy­jeżdżać, mimo że ostatni pociąg wyruszył z Sarajewa drugiego maja. Moja bratowa z trzymiesięcznym synkiem też stara się o wyjazd. Może uda jej się dołączyć do konwoju żydowskiego. Brat robi wszystko, żeby choć ona z dzieckiem się uratowała. Kiedy on ma służbę, ja pomagam w opiece nad małym. […]
Kilka dni temu przedostał się do Sarajewa mój kolega − ten, który studiował prawo. Nie wiem, czy go pamiętasz… Kiedy to wszy­stko się tu u nas zaczęło, on był w Czarnogórze u ciotki. By dostać się stamtąd z powrotem do Sarajewa, pokonał długą drogę: przez Czarnogórę, Serbię, Macedonię, Bułgarię, Rumunię, Węgry, Chorwację, Bośnię i Hercegowinę, a na końcu przez górę Igman do miasta − ten ostatni kawałek przeszedł na piechotę. Wyobrażasz sobie, jak musiała wy­glądać ta jego podróż? Ale wrócił do domu. Ciężko tu do nas teraz dojechać. Wyjechać stąd jeszcze trudniej. […]
W pewnym momencie wydawało mi się, że całe Sarajewo płonie. Nieba nie było widać. Nie potrafię Ci tego opisać. Wszystko, co kocham w tym mieście, jest teraz brutalnie niszczone. Pamiętasz nasze wycieczki do zoo? Kiedy ten ogień szalał, myślałem o zwierzętach. O tych małych żółwikach, które Ci się podobały, o pawiach z pięknymi ogonami. Od kolegi, który ma dom w pobliżu, wiem, że przerażające odgłosy i straszne wycie zwierząt niosą się już od dawna po całej okolicy Pionirske doline. Jeden pracownik zoo zginął, drugi został ranny. Teraz nikt z opiekunów nie chce podchodzić z jedzeniem do boksów, wszyscy się boją snajperów. My teraz też w potrzasku, jak te zwierzęta w klatkach. Polują na nas z otaczających wzgórz. Nie wiem, ile to potrwa, ale chyba niedługo. […]
Czy dostałaś moje wcześniejsze listy? Próbowałem wysyłać też przez Czerwony Krzyż. Pisz mi, proszę, o wszystkim.
Kocham Cię, moja najdroższa, Sejo[1]

PS Listy do Sarajewa chyba najszybciej dochodzą za pośrednictwem charytatywnej organizacji Adra, ul. Tepebašina br. 5, 71000 Sarajevo. Nasza pocz­ta nie działa.

W kopercie znalazłam kawałek serwetki, na którym był dopisek od kolegi ze studiów:
Tylko Sejo i ja z naszego roku trzymamy się razem. Pozdrawiam Cię − Miroslav.

Ten list dostałam długo po wakacjach roku akademi­ckiego 1991/92.

 

Dom

 

W te wakacje Sejo miał przyjechać do mnie do Krakowa.

Wcześniej miał skończyć studia. Miał zdać jeszcze tylko jeden egzamin. Pracę magisterską już obro­nił, bo u nich magisterka była możliwa przed zaliczeniem wszystkich przedmiotów. Miał wyrobić sobie paszport. Ale nie zdążył, do egzaminu też nie podszedł.

W jednej z ostatnich rozmów telefonicznych, kiedy pytałam go, jaka jest sytuacja, mówił, że bośniacki prezydent Alija Izetbegović zapewnił sarajewian, że mogą spać spokojnie, bo wojny nie będzie. „Do wojny są potrzebne dwie strony (…za rat je potrebno dvoje…), a my nie chcemy walczyć” – tak polityk uspokajał rodaków.

Mimo to 5 kwietnia 1992 roku, po licznych wcześniejszych zamieszkach i prowokacjach, w czasie demonstracji, w której za pokojem opowiadały się wieloetniczne, wielotysięczne tłumy, padły pierwsze ofiary. Snajperzy Radovana Karadžicia[2] strzelali do uczestników pokojowego marszu, którzy podeszli pod budynek bośniackiego parlamentu. Usadowili się naprzeciwko, na dachu kultowego hotelu Holiday Inn o charakterystycznej żółto-brązowej fasadzie, wybudowanego w 1984 roku na zimowe Igrzyska Olimpijskie. Tego dnia rozpoczął się krwawy etap historii w dziejach szczycącej się wyjątkową kosmopolitycznością stolicy.

6 kwietnia Wspólnota Europejska uznała niepodległość Republiki Bośni i Hercegowiny, a demon wojny zacierał ręce i zaczynał szaleć po całym kraju. Oblężenie miasta, którego nikt się nie spodziewał, stało się faktem. Ci, którzy przebywali wtedy w Sarajewie, stali się jego zakładnikami na 44 miesiące. Pozostał tam też Sejo.

A ja planowałam pokazać mu Polskę, Kraków, a przede wszyst­kim chciałam, aby poznał mój dom.

Dom to dla mnie wyjątkowe miejsce. Chyba najważniejsze miejsce tu, na ziemi. Nie tylko dlatego, że było w nim moje ukochane pianino, mnóstwo książek, stuletnie meble, piękne obrazy ma­lowane przez mamę czy wiszący w dużym pokoju, haftowany przez babcię, obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Mój dom przede wszystkim dawał mi miłość, spokój i po­czucie bezpieczeństwa.

Od zawsze tętnił rozmowami.

Od dzieciństwa najbardziej lubiłam wieczory spędzane w kuchni, kiedy mama opowiadała o sprawach ważnych i o dro­biazgach, a my z siostrą chłonęłyśmy każde jej słowo.

Mama słuchała nas, żartowała, to ona tworzyła tę niepowta­rzalną atmosferę naszego domu i nauczyła nas cenić kontakt z dru­gim człowiekiem. Nie tyle mówiła, co żyła tak, jakby wypowiadała na głos swoje wewnętrzne przemyślenia: „od każdego możesz się czegoś nauczyć, ale trzeba rozmawiać” albo „nie pozwalaj sobie na zostawianie niezałatwionych spraw − jak jest problem, to go nie przemilczaj, tylko porozmawiaj o nim, czas ucieka”.

Nasze pogawędki często trwały do późna w nocy. Potem, w miarę jak dorastałyśmy i nasz dom zaczęli odwiedzać rówieśnicy, również im udzielał się jego klimat. Klimat domu, w którym można było mówić i w którym było się słuchanym. Byli też i tacy, którzy się tylko przysłuchiwali. Mama mówiła wtedy: „Może w ich domach nikt nie zauważa, że mają coś ciekawego do powiedzenia, nie wiadomo, jakie są ich domy. Niech u nas też milczą, jeśli taka ich wola”. Gości w naszym domu nigdy nie brakowało.

W wakacje 1992 roku gościem honorowym miał być Sejo.

 

[1] Sejo to zdrobnienie bośniackiego imienia Sead.

[2] Radovan Karadžić (Serb) – nazywany katem Bałkanów, zbrodniarz wojenny, oskarżony przez Trybunał ONZ ds. zbrodni wojennych w byłej Jugosławii na 40 lat pozbawienia wolności m.in. za oblężenie Sarajewa oraz masakrę muzułmańskich mężczyzn i chłopców w Srebrenicy. Był jednym z twórców, a następnie prezydentem Republiki Serbskiej w Bośni i Hercegowinie. Z zawodu lekarz psychiatra.